Механикч багш хүүхэнтэй суужээ. Сумын клубын кино маханикч залуу тэр хоёр танилцаад удаагүй гэж сумынхан гайхна. Багш хүүхэн дөнгөж өнгөрсөн намар сургуулиа төгсөөд ирсэн. Гэхдээ механикчийг дэл сул явдалтайдаа эднийд орогнож байгаа юм, эхнэртэй юм чинь энэ багш хүүхэн гэнэдэж байна даа гэцгээнэ. Уг нь механикч хэнтэй бол хэл амаа ололцчихом нүүрэмгий үг уран, сэтгэл цагаахан, тусч эм хүн бүрийн дур булаам сайхан залуу Тиймдээ сумын төвийн хэдэн хүүхнүүд харц унагаж, хааяа үг өдөж бас ч үгүй горьдол асгаж цутгаж атаархсандаа амаа билүүддэг биз. Тэр хоёрын эвтэй гэдэг жигтэйхэн шар цавуугаар нааж шалзан хадаасаар хадсан юм шиг. Багш хүүхний ээж нь сохор Должин гэж хүүхэн байх. Хөөрхийдөө бага залуугаасаа сохорсон удмынх гэнэ. Тийм хөгшин биш тавь шүргэж яваа нэгэн. Ганц охиноо алган дээрээ бөмбөрүүлж явсаар сургууль төгсгөсөн нь энэ ажээ. Нүд нь яван явсаар харанхуй болжээ. Гаднаас хүн орж ирэх нь нэг их гэрэл ороод ирэх шиг болно. Харин хүн гараад явах нь гэрлийг бөөн сүүдрээр хаах шиг болно. Ийм нэг муу цийлэн гэрэлтэй юм санжээ. Хүн орж ирэх бүрт гэгээ орж ирлээ гэж учиргүй их баярлана. Механикчийн хувьд бол энэ суманд ижил дасал болоод нэр нь хүртэл мартагдах шахжээ. Ихэнх хүмүүс Дэнхийн хүргэн гэцгээнэ. Тэр гурван жилийн өмнөөс нутгийн нэр хүндтэй Дэнх гуайнд хүргэн орж тэдний нас дээр гарсан хойноо өргөж авч, элэх насны эцэст элгээ дэвтээж яваа шавилхан шар охиныг өвөртөлсөөр амьдралаа эхэлсэн боловч үр хүүхэдтэй болсонгүй. Аажимдаа халуун янаг хоёрын хооронд хялгасан сэв ээдрээд байдаг болов. Эхнэр нь тугалынх шиг сормуус болсон зэрмэгэр алаг нүдээ сүүмийлгэн ертөнцийн гуниг бүхнийг цуглуулна уу гэмээр бүүдийж сүүдийсэн тэр өдөр аав нь ая тал эрсэн хэдэн үг түүж хэлснээр тэд хоёр тийшээ болжээ. Сумын төв хэдхэн хүнтэй бүгд биесээ танина. Гүнсмаа гэж хэн хүний хүслийн гижиг асгармаар дэндүү гоё хүүхэн байх. Насанд хүрч яваа ганц хүүтэй түүнийгээ цэцэг цэврүү шиг хайрлаж хир халдаахгүй хөгшин эцгээ тойлж наранд гандаж саранд гундаж яваа бүсгүй билээ. Механикчид талтай боловч бид хоёрын амьдрал нийлэхгүй гэж гөжүүдлээд суугаагүй ажээ. Уг нь уулзаж учирч байсан цаг бий. Дээд мэргэжилтэй ухаантай хөөрхөн хүүхэнтэй суугаад тоохоо болилоо гэж хааяа үг хаяна. Эрийн галиг, эмийн шалиг нийлэв үү барааг нь харсан өдөр бүр механик тэднийд очмоор санагдаж сэтгэлийн шарх сэдэрнэ. Барааг нь харахгүй бол санаанд орохгүй, гэтэл сумын төвийнхөн цөөхнийг хэлэх үү кино механикч гэдэг өдөр бүр бараг бүх хүнтэй нүүр тулна. Гүнсмаагийн нүд зүгээр байхгүй эрвэлзэж эрдэнийн гэрлээр элэг зүрхийг хэрчээд байх шиг эрхэлнэ. Харин шинэ эхнэр нь кино үзэх нь ховор, хичээл хичээл гэж өдрийг бараад дараа нь муу эхийгээ тойлж бас энээ тэрээ гэж сэтгэлийнх нь буданг цавалж шингэлнэ. Хэдийгээр зуны дэлгэр цаг ирж хичээл амарсан гэлээ тэр гэртээ байх дуртай. Нэг удаа сургуулийн багш нар хурал цуглаантай гэв үү бүгдээрээ аймаг явжээ. Гүнсмааг ээрээд байхаар механикч бодсон санасан юмгүй дүүрсэн хэрэг тэднийд очив. Эелдэг нь хэтэрхий Гүнсмаа голохгүй бол хааяа ирж бай даа гэж үгийн хялуу зүрхэнд нь хавчуулжээ. Түүнээс хойш хааяа тэднийд ирж очсоор сүүлдээ бараг байнгын жижүүртэй мэт болжээ. Энэ явдлыг эхнэр нь мэдээд байх шиг байлаа. Мань хүнд шалтаг мундах биш тэднийд тоглолоо эднийд жаахан хууч хөөрлөө. Тэр гуай мөн мундаг хүн юмаа гэх мэтийг үглэж сайхан загнана. Ингэж үгээр бялгадан байж хулгаж хулмалзахаа баахан дарна. Эхнэр нь түүний үгэнд итгээд байв. Сүүлдээ оройтож ирэх нь бүр олширлоо. Сумын төвөөр механикч Гүнсмаа хоёрын тухай яриа түймрийн уулга шиг дэвэрнэ. Багш бүсгүй арай үгүй биз гэж сэтгэлээ чангална. Энэ орой нэг ер биш дэгэлзээд болдоггүй. Кино тараад удаж байвч нөхөр нь байдаггүй. Хар сэр голыг нь зурна. Сар саруулхан энэ шөнө сумын төв нам жим бөртөлзөх ч бараагүй ажин түжин. Биентамирын зааланд найн уухай хадаан найгаж суудаг шагай харваачид алга бололтой хав харанхуй. Ер нь гэрэлтэй айл амьтан алга . Хоршооны манаачийн шовгор өрөөсөн нүд шиг сүүдгэр гэрлээр анивчина. Ямар Буян өвгөнтэй бурж суув гэж. Хаа явдаг хүн юм бол гэж хар сэвэлзээд олны үг ортой гэдэг Гүнсмаагийнд очъё, чихдээд ирье гэсэн шүү юм бодоод тэднийхийг зүглэв. Тэгснээ нэг нэр хоёр хоч болох юм болов уу больё гэж тээнэгэлзэв. Яадаг юм тэр муу надаас юугаараа илүү юм гэсэн эмэгтэй хүний нимгэн шар хор дотрыг муур шиг маажихад зориг шулуудаад шуудхан алхсаар очив. Анир гүмхэн Гүнсмаагийн аав орчлонгийн түмэн атирааг хамж авчраад нүүрэндээ овоочихсон юм шиг тулхтай хөх өвгөн мэнгэртэй ажээ. Аргагүйдээ улаан тамхийг хүүдий хүүдийгээр нь хүртдэг гэж хүмүүс ярьцгаана. Тэр үнэн бололтой хааяа хүд хүд ханиана. Өөр чимээ алга. Би хэтэрхий хардаад байгаа юм болов уу өдийд харьчихаад намайг хүлээж байгаа юм биш байгаадаа гэж гэнэн бодолдоо хөтлөгдөөд эргэтэл хоёр хүний шивнэлдэх сонсдов. Ойртоод чагнавал механикч энд байгаа ажээ. Хайртай болохоороо түүний шивнэх байтугай амьсгалахыг боловч тов тодорхой таних билээ. Гэтэл Гүнсмаа бүсгүй ширмэн тогоо цуурам дуу алдав. Багш хүүхэн ичдэггүй гичий гээд бага шиг ухарлаа. Яая даа ороод очих уу Хаалга нь түгжээтэй байгаа. Тавьж өгнө гэж гонжийн жоо. Гэтэл зуны үдэд хөгшин банхар гэрийн сүүдэрт аахилах шиг чимээ өдөөд идүүртэй угаадсаа долоох шиг авиа зуны нимгэн бүрээстэй гэрийн ханан цаана цуглав. Байж суух арга олддоггүй хорсол нь буцалж халуун ааг асгарч амаар сагах гээд байх шиг давчидна. Эргээд гэрээдээ гүйлээ Юу болсныг санах сөгөө алга Багтарч үхдэгийн даваан дээр нэгэн санаа төрөв. Би Гүнсмаагаас юугаараа дутуу юм гэж адгахад тэр дуу алдалтаар дутуу юм байна Тийм байна би тэгж чадна даа гэж өөрийгөө зөвтгөв. Төдөлгүй механикч ирлээ. Түүний худал хэлэх аян шалтаг тоочихыг сонсох ясны дургүй хүрсэн багш хүүхэн цааш харж хэвтээд нойргүй хонов. Механикч бод идсэн боохой гэгчээр хэвтүүт нам унтав. Ай ямар их тайван таашаалтай унтана вэ гэхээс азарган өрөвтлөөр дотрыг ураад байх шиг ад зэтгэрийн бодол сүлжилдээд араас нь өм цөм хазаад зулгаагаад ураад хаячихмаар санагдав. Гэвч бүсгүй нандин сэтгэл гэгч хамгийн аймсуу уяхан байдаг ажээ. Эр хүн ийм эмзэг үед нь хатуу хахир үг хэлвэл дүрвээд алга болж мэднэ. Бүр яваад өгвөл яана гэх айдсаар өөрийгөө хучна. Багш хүүхэн багадаа зүрхний өвчтэй байжээ. Тэгээд дунд сургуулийн 3-р ангид байхдаа хэсэг эмчлүүлээд сайжирсан гэдэг. Хэдэн жил эмчийн хяналтад байгаад сүүлдээ бүр мартчихжээ. Үүнийгээ бодох дурсах сөхөөгүй хөлбөрнө. Өглөө болно гэдэг өнгөрүүлсэн амьдралынх нь хорин хэдэн жилээс хэт удаан байв. Маргааш нь олны үг ортойг баталснаа хэлье үү гэтэл өөрөө буруутай юм шиг санагдаад байв. Тэр орой багш хүүхэн кино үзлээ. Хайр дурлалын тухай их амттай кино гарлаа. Эхнэр нь кино үзсэн тул механикчид арга саам олдсонгүй, Гүнсмаа алаг нүдээрээ зүрхий нь сэглэн цоргиод цэцгэнд хэлтэлзэх эрвээхэй мэт ирмээд гарч одов. Механикч эхнэрээ дагуулаад хар цагаан дуугүй сажилсаар харив. Багш хүүхэн өчигдрийн явдлыг дурсах гэхнээ ийм худал хуурмаг хорвоо гэж байдгаа яаж насыг барна даа гэсэн айдас хүлчихээд дуугарч болсонгүй. Тэр багаасаа ийм аймхай өссөн билээ. Эхтэйгээ хоёулхан хорвоогийн алаг эрээнийг туулж ирсэн болохоор тэгдэг биз. Тэр хоёр гэртээ ороод эхийгээ сэрээхгүй гэхдээ сэмхэн тайчаад орондоо оров. Механикч сэр сэжиг авсан юмгүй эхнэрийнхээ хөхөвчийг мөлтөлж энхрийлэв. Эхнэрт нь мөсөөр хайрах шиг санагдаж байлаа. Гээд яана үйлийн үрийн хаалга ийм давчихнаас хойш. Зүрх нь цээжээсээ хулжаад гарчих гэж байгаа юм шиг оволзоно. Нөхрийнх нь дандаа халуун байдаг уруул цэв хүйтэн төмөр мэт шүлтээр уруулыг нь хэмлэлээ. Нэг их гоё санагддаг эр ханхал нэлхийхэд бүсгүй уртаар амьсгалснаа цээж тэлсэн энэ үнэрт Гүнсмаагийн үнэр шингэсэн байгаа даа гэсэн сэтгэл хэгзэлсэн хар бодол хэдэрлээд зүрхнийх нь угаар ёгхийв. Бүсгүй хүчилж эхэр татан гэнгэнэтэл хэтэрхий чанга дуу алдснаа элгэнд нь эвхрэв. Механикч их таатай байлаа. Урьд нь ингэдэггүй байсныг сэхээрэх сэхээгүй их халуунд таатайяа шургалаа. Энэ дуунаар зүүн орон дээр зүүрмэглэх төдий нойр чимхэлж байсан эх нь сэрэв. Охиныхоо адтай янаг дуунд бүсгүй энхэр цагаа үгүйллээ. Тэр жил нохой гаслам халуун зун болж билээ. Төөрөг заяаны хэлхээс биз дээ би бас эхтэйгээ хоёулхнаа айлыг айлын дайтай авч явах гэж гэрт орж эм гадаа гарч эр болж бүхнийг хар толгойгоороо хариуцсан цаг юмсан. Нэгдлийн хоньтой албан журам энэ тэр гээд шахах шаардах нь элбэг үесэн. Хаваржаандаа очиж хонио хашиж байгаад хөлс зунгаг хоёрт хутгалдан хоёр өдөр ноцолдоод хонио хяргаад ноосоо хашаан дээрээ орхиод иртэл маргааш нь байдаггүй. Цайчихсан дотортой замын жолооч олзонд бодоод ачаад явчихжээ. Ингээд аймгийн цагдаад дуудагддаг байгаа. Сумынхаа сургуулийг дүүргээд хөгшин эхдээ тусалж хөлийг нь хучиж өгөхөөр хөдөө гарсан би тэр үед аймаг орж үзээгүй байсан юм. Тэгээд аймгийн цагдаад дуудагдах ямар сайн байх вэ. Тэр үед цагдаад дуудагдсан хүн шоронд ордог гэж ухаарч байсан юм. Айх гэж зүрх амаар гарчих гээд бие зарайгаад дотор давчдаад амьсгал агдчаад тэр жолоочид гомдоод өөрийгөө зүхээд нэг л хачин байлаа. Байцаагч нь харин сайхан зантай тэвхийсэн бор залуу байсан юм. Гурав хоног байцаагдлаа. Байцаагдах ч гэж дээ аймгийн цагдаагийн хэлтсийн үүдэнд айсан туулай шиг хярж суусаар өнгөрлөө. Хаалга дуугарах болгонд дотор палхийнэ. Одоохон аваачаад хорьчих байх гэж эмээнэ. Гэтэл тэр өдөр байцаагч маань их талтай инээгээд би чамайг гэрт чинь хүргэж өгнө. Танай сумруу ажлаар явах болоо. Гэхдээ хэрэг дуусах болоогүй шүү гэж жоготой харцаар сүлбэв. Хэлэх үгээ олохгүй хөмхийгөө хэмлэж зогстол явахад бэлэн үү гээд ширээн дээрх бичгээ эмхлээд босов. Үнэн байдаг байгаадаа гэж эргэлзсэн би дуугүйхэн толгой дохилоо. Хэрэгт орох гэж байсан хүн чинь байцаагчаараа хүргүүлээд харина гэдэг тэнгэрийн умдаг атгана гэгч болсон бөгөөд бид хоёрын дунд үгүй гэхийн цааргалгүй юм юм болж өнгөрч билээ. Тэгээд энэ охин маань төрсөн юм. Хүнд ямар хүн илүүдэх биш. Энэ маань миний улаан голыг дэвтээж явна. Түүнээс хойш алт амласантай, амьдрал амссантай аль альтай нь учравч ахин үр заяасангүй. Ганцыг оргүйд тооцох хар зөнтэй хамт эвлэрч өдийг хүрчээ. Миний заяа төөрөг энэ биз. Харин энэ хүү сайн хүү юм Энэ хоёр маань үр хүүхэд төрүүлээсэй. Охин маань хань ижилтэй боллоо. Би их хувь заяатай хүн юмаа гэж сэтгэл нь нялхраад нам унтчихжээ. Эхнэрээ урьд байгаагүйгээр дуун алдсанд механикчийн хүсэл ихээр зангираад түүнийг эг маггүй энгэр цээжээ цухалдан заахад олзуурхан хоёр хөөрхөн хөхийг базалж цэнгэлийн диваажинд хүрээд азарган тачаал намхрахад их тайвнаар гэдрэг хараад унтчихав. Өглөө нар цухуйхад тайвнаар өндийвөл эхнэр нь орондоо өнгөрчихсөн байлаа. Энэ явдал сумын төвөөр гал цахилгаан мэт тарж механикч эхнэрээ хөнөөчихжээ. Амы нь бариад бодий нь хөтөлчихсөн гэнэ гэсэн бэлэн зэлэн үг тэнүүчлэв. Зарим нь тэгнээ тэгнэ Дэнхийн хараал хүрч, ингэж аль муугаа үзэх гэж Дэнхийн охиноос салсан хэрэг. Энэ муу хүү шоронд хатаж дээ. Буудан авах байлгүй дээ гэсэн өрөвдөх өөлөхийн завсрын үгс хөврөв. Сумын даргын хорь шүргэж явсан охин нөхөрт гарсны хойтон өөд болжээ. Энийг Дэнхийн хараал хүрсэн гэцгээнэ. Сумын дарга хойно Дэнхтэй ажил төрөл албан журам гэсээр ам зөрөө биз. Түүнээс боллоо гэж хүмүүс таацгаан Дэнхээс жаахан дөлцгөөх болжээ. Дэнх ч үүнд эрэмшин үг зөрсөн хэн хүнд чамд мэдэгдэнэ дээ гэдэг болсон гэх. Түүний хараалыг бурхан нь гүйцээдэг гэдэг байлаа. Бариа тавианы жил хийд тарж бурхан шүтээнээ нааш цааш болгох үед тэр бурхныг нэг их улаан хувьсгалч эр хөөтэй тосонд дүрээд өгөр болсон хүний гавлын ясанд зоогоод хог дээр хаячихсан байсан гэнэ. Хүмүүс сэжиглээд харцаа буруулж хажуугаар нь гарахдаа амаа таглаад өнгөрч байхад Дэнх тэгэхээс тэгэх гэсэн шиг өөд татаж авсан гэнэ. Тэр хөөтэй тосонд хутгадаг нь их учиртай. Тиймдээ хараал жатга оршсон бурхан гэдэг байлаа. Үнэн худлыг бүү мэд. Сумын даргын охиныг өөд болсны дараа Архангайд төрлийн нэг хүн үхсэн гэнэ. Тэр бүү хэл сумын даргад туслаад шогшоод байдаг нөгөө муу Нямбуу үхсэн л гэнэ. Үхсэн хатсан бүхнийг сумын даргатай хамаатан төрөл болгож Дэнхийн хараалаас болсон гэж дэвэргэв. Гэтэл одоо Дэнхийн хараал хүргэн нь байгаад хүүхний нь орхиод явсан механикчид туссан нь гарцаагүй боллоо. Үнэхээр тийм явдал болсон юм. Охиных нь тайлга өнгөрсөн орой муу эх нь гэр оронтойгоо хайлчихжээ. Гал унтраагчид түймэр дотроосоо гарсан байна гэж дүгнэв. Тэр өдөр механикчийг эхнэрээ алсан хэрэгт сэжиглээд аймаг руу аваад явчихсан байв. Ёстой Дэнхийн хараал туслаа Тэгнэ дээ тэгнэ гэцгээж ойр хавь ах дүү холын садан хэн одоо нөгөө ертөнцийг зорих ээлжээ хүлээж байгаа бол гэж сумынхан хэл амаа хэсэг билүүдээд энэ явдал мартагджээ. Гэтэл хараал хийдэг гэж Дэнхийг хардах нь хэрээс хэтрээд Дэнхийн бурхныг аймгийн төлөөлөгч ирж хурааж аваад музейд өгчээ. Бас цуу дэгдэв. Дэнхийн бурхныг угааж цэвэрлэсэн музейн ажилтны гар загатнаж хамуурсан гэнэ. Өргөөд явж байсан хүн хальтраад шагайгаа мулталж гэнэ гэх мэт явган үгс хонхроор нэг тараад хэсэг хүний сэтгэлийг хэдрэгдэв. Бурхнаа хураалгаад муу Дэнх царай алджээ. Хүнд муу юм хийж байсан хүн тэгж таарна. Хүнтэй дуугарахгүй нөгөө бардам сэхүүн зан нь үгүй болж гэж баахан оролдов. Аргагүй биз дээ тэр үед Дэнх гуай 80 дөхөөд насны өтлийг чирч гулдран, нарны хөтөл дээгүүр давах гэж ядаж явсан юм билээ Охин нь сүүлд нутгийн адуучин залуутай дэр нэгтгээд олон хүүхэдтай гамбийсан улаан авгай болоод гал голомтоо түшиж яваа дуулдсан. Хөөрхий нөгөө муу механикч зовлонгийнхоо балчгийг сэтгэлийн тэнхээ заан туучиж гараад амьдын золыг эдлэн ял зэмгүй буцаж ирэхэд Гүнсмаа тосож авсан ч тэр хоёрын амьдрал бүтээгүй юм Аливаад шалтаг мундах биш дээ. Механикч хаа явааг мэдэхгүй Гүнсмаа л энэ сумын төвд хэл ам хэрүүл цуугианы ир мохоож үлджээ. Харин Должин хүүхний хөгшин халтар нохой шатсан гэрийнхээ буурийг сахисаар хэн ч идүүр дөхүүлсэн долоохгүй хэвтсээр гуринхтаж үхсэн юм гэдэг. Түүнийг хүмүүс хүний харцтай нохой байсан гэцгээнэ.
МЗЭ шагналт зохиолч Р. Батжаргал
